Değerli Anafikir okurları, 1960’lardan 1970’lerin sonlarına kadar devam eden süreçde Türkiye Devrimci
Hareketi için Vietnam halkının emperyalizme karşı verdiği bağımsızlık mücadelesi hep yol gösterici ve umut verici olmuştur. Ho Amcanın ve General Giap’ın ABD emperyalizmine vurduğu darbeler büyük bir moral kaynağı olmakla kalmamış mücadele azmimizi de yükseltmiştir. Bu nedenlerle Vietnam’da dün olduğu gibi bugün de ne olup bittiği devrimciler için çok önemlidir.
Bugün ülkemizde sosyalizmi kurmayı amaçlayan herkes ve her parti Vietnam’da devrim sonrasındaki gelişmeleri, sosyalizmi kurma sürecinde yaşanılan sorunları öğrenmek ister. İşte bu isteği, gerçekçi bir ihtiyaçtan kaynaklı olarak gördüğümüz için, karşılamak amacıyla Vietnam’la ilgili çeviriler yayınlayacağız.
Öğrendiklerimizi devrimci düşüncemizin süzgecinden geçirerek pratiğe uyarlamak dileğiyle…
Çevirenin Notu: Vietnam “sosyalist reformlar” sürecini “bu ülkeye özgü” olması anlamında DOİMOİ olarak adlandırmaktadır. Böylece sosyalist partiler içinde bulunduğumuz yeni dönemde yeni bir kavrayışla her ülkenin kendi gerçeklerine göre bir devrim ve sosyalist inşa stratejisi geliştirmelerini daha uygun görmektedirler. Tabii ki bu birbirlerinin deneylerinden yararlanmama ve bunları paylaşmama anlamına gelmemektedir. Nitekim son 15 yıl içinde bu yönde çabalar Küba’nın da bu “sosyalist reform” sürecine katılması ile birlikte hızlanmıştır. Bundan sonra Vietnam ile ilgili Anafikir’de yayınlanacak çeviri yazılarda da görüleceği gibi Vietnam da Çin gibi kendi öz ve iç dinamikleri sonucunda reform arayışına girmiştir.
Bu süreç genel olarak Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa’da 1985’te Gorbaçev’in başa gelmesi ve 1989–91/92 krizinden çok daha önce ortaya çıkmıştır. Sn Prof. Boratav son bir yazısında Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa’daki gelişmelerin bu ülkelerde sosyalizme inancı zayıflattığını ve bunların kapitalizmin üstünlüğüne inanmaya başladığını ileri sürmüştür, oysa aşağıda verilen bilgi ve olgular bunun böyle olmadığını açıkça göstermektedir. Tersine olgular, Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa’daki olumsuz gelişmelerin bu ülkeleri sosyalist yoldan ayrılma tehlikesi karşısında uyarmıştır.
Cem Kızılçeç
Ha Dang – 7. ve 8. Dönem Parti Merkez Komitesi üyesi ve Vietnam Komünist Partisi’nin merkez organı olan Halkın Günlüğü’nün eski editörü. Ayrıca (bugün Merkez Komite Eğitim ve Propaganda Komitesi olarak adlandırılan) Merkez İdeoloji-Kültür Komitesi’nin eski başkanı. Bu makale yazarın Parti Genel Sekreteri yardımcısı olduğu sırada yazıldı.
Doimoi nedir?- Ha Dang*
I – HO CHİ MİNH’İN DEVRİMCİ MİRASI VE DOİMOİ (YENİLENME SÜRECİ) – DEVRİMCİ BİR SÜREÇ
Sürecin doğuşu
1986 yılındaki Parti’nin 6. Kongresi’nden sonra başlayan ve 20 yıldır uygulanan Doimoi süreci, Vietnam Komünist Partisi tarafından başlatıldı ve yürütüldü. Bu dönem boyunca Vietnam ve dünya, ülkede değişik karmaşık sorunların yanı sıra değişik fırsatların ortaya çıkışına tanık oldu. Kaçınılmaz yetersizliklere ve var olan birçok soruna rağmen Parti önderliği altında devam eden süreç birçok büyük başarıya ulaştı.
Doimoi ile ilgili olarak aşağıdaki sorulara yanıt vermeye çalışalım: Doimoi nedir? Amaçları nedir? Doimoi’yi kim yürütüyor? Ne zaman sona erecek?
Doimoi kavramı
Vietnam halkı için doimoi (yenilenme) yeni bir terim değildir. 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında bazı Vietnamlı yurtseverler, duy tân (reform) teorisini başlattılar ve desteklediler. Başkan Ho Chi Minh de konuşma ve yazılarında sık sık Doimoi kavramını kullanıyordu. 13 Eylül 1946 tarihli Ulusal Kurtuluş gazetesinde yayınlanan “Bugünkü Silahlı Piyade” başlıkla makalede Ho Chi Minh şöyle yazıyordu: “Daha gelişmiş silahlar ortaya çıktıkça, taktikler de yenilenmek zorundadır.” (1) Bu arada Ho Chi Minh Ulusal Gün üzerine yayınlanan 2 Eylül 1965 tarihli “Gençliğe Mektup” adlı yazısında ise şöyle yazmıştı: “11 yılı aşkın bir süredir Kuzey Vietnam, durmaksızın gelişiyor, gün geçtikçe yenileniyor.” (2)
1970’lerin sonu ile 1980’lerin başına doğru Vietnam’ın toplumsal-ekonomik durumu büyük zorluklar ve kriz içine girerken doimoi terimi yeni çağrışımlarıyla birlikte gündeme geldi. Başlangıçta esas olarak ekonomik yönetim konusuna odaklanmış olsa da, kavram süreç içinde toplumda ayrı özel bir anlam kazandı. 6. Parti Kongresi’nde doimoi, etraflı biçimde analiz edildi ve Parti’nin politik çizgisi haline getirildi.
Bu dönem boyunca sosyalist Çin reform ve dış dünyaya açılma politikasına başlamıştı. (Eski) Sovyetler Birliği ve diğer Doğu Avrupa’nın sosyalist devletleri perestroika ve reform süreçlerine yönelmişlerdi. Bu noktada bazı sorular ortaya çıktı: Doimoi nedir? Vietnam’ın doimoisi ile Çin’in reformu ve Sovyetler Birliği ile Doğu Avrupa’nın perestroikası arasında farklılıklar nelerdir? Bu soruya bugüne kadar çeşitli yanıtlar verilmeye çalışıldı:
1) Eski ile yeninin ne oldukları oldukça belirsiz olmakla birlikte, doimoi, eski sistemi yenisiyle değiştirmeyi hedeflemişti.
2) Doimoi, eski düşünme ve eylem biçimini ortadan kaldırıp yerine yeni bir yaklaşım getiriyor. Bürokratik, merkezi yönetimin destekleriyle ayakta durabilen tutucu ve hantal yönetim biçimlerinden kurtulup yeni ve ileri yönetim biçimlerini hedefliyordu.
3) Doimoi mevcut durumu gerçekçi biçimde gözden geçirerek yanlışlarla aksaklıkları düzeltmek amacıyla onların asıl nedenlerini ortaya koyarak köklü bir değerlendirme sonucunda ortaya çıkmıştı.
4) Doimoi, eski yanlış uygulamaların düzeltilmesi anlamına gelir, vb. Bütün bu yanıtlar, bir yanıyla doğrudur, ancak sorunun asıl özüne indikleri söylenemez.
Çin’deki reform ve eski Sovyetler Birliği’ndeki perestroika, kendilerinin radikal ve devrimci yöntemler oldukları konusunda bazı insanları ikna etmişti. Ne var ki, Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa’daki perestroikanın kaotik olumsuz sonuçları ortaya çıktıkça, Vietnam, doimoi’yi ele alırken farklı bir tutumu benimsemiştir.
Doimoi’nun gelişmesine ilgi gösteren yalnızca Vietnam halkı değildir. Vietnam’ın dostları kadar karşıtı olan politikacılar ve medya da Vietnam doimoisi’ni anlamak, değerlendirmek ve yorumlamak için çaba harcamaktadır. Ancak ortaya sürülen yorumların hiçbirisi ne kesin, ne de yeterince açıklayıcı olamamaktadır. Yabancı dildeki bir sözcüğün tercüme edilmesinde de ciddi bir zorluk söz konusu olmaktadır. Sorun, yalnızca bu terim için eşanlamlı uygun bir sözcüğün bulunması değildir. Aynı zamanda bu sözcüğün tarif ettiği kavramların yabancı dilde nasıl ifade edileceğidir. Doimoi, başlangıçta bir durumu değiştirmek için yapılan birbirinden bağımsız tek tek eylemler olarak anlaşıldı. Ancak daha sonra doimoi’nin iktidardaki partinin en önemli yönlendirici siyasi çizgisi olması gerektiği açıkça ortaya çıktı.
Doimoi, başlangıçta bir düşünce yöntemi ve buna bağlı olarak ülkeyi içinde bulunduğu toplumsal-ekonomik krizlerden çıkartmaya yönelmiş bir çözüm olarak anlaşıldı. Oysa Doimoi, daha sonra, Parti’ninhalkın desteği ileülkeyi yeni bir gelişme aşamasına ulaştırmayı hedefleyen devrimci bir strateji olarak sistemleştirildi.
Doimoi’nin Hedefleri
Doimoi, sadece önderler tarafından geliştirilmiş ve tamamlanmış bir yöntem değildir. Vietnam’daki doimoi’nin perestroika ve reformlar gibi diğer sosyalist ülkelerde uygulanan bir önceli bulunmamaktadır Doimoi veya reform ve perestroika’nın, her ülkenin kendi özgül gerçekliklerinden doğan taleplere yanıt için geliştirildiğini düşünebiliriz. Doimoi ise asıl itici gücünü Vietnam devriminden almaktadır.
Doimoi, başlangıçta toplumsal-ekonomik gelişmede uzun süreli durgunluk, ulusal inşa ve ulusal savunmada zorluklar ve sıkıntılar, iktidardaki parti olarak Komünist Parti’nin gelişiminde güçlükler türünden birçok sorunla uğraşmak zorunda kalmıştı.Ve başlangıçta doimoi’nin yakın ve uzak erimli hedefleri genellikle pek açık ve net değildi.
Belirsizlikler ve uygun olmayan bazı yorumlar nedeniyle birçok devlet görevlisi ve Parti üyesi, ideolojik ve siyasi kararsızlığa düştü ve gelişmenin seyrinden kuşku duymaya başladı. Muhalifler ve bazı aşırılık yanlıları, gerçek durum üzerine çarpıtılmış bilgiler ürettiler ve benimsenen gelişme yolu konusunda Parti’ye suçlamalar yönelttiler. Yüksek sesle “geçmişin inkâr edilmesini” sosyalizmin terk edilmesini ve ideolojisiyle birlikte Komünist Parti’nin artık ortadan kaldırılmasını talep ettiler. Kapitalizm övülüyor ve halkın kapitalizme yönelmesi isteniyordu. Doimoi’nin yetersiz bir tedbir olduğu ve yalnızca ekonomik alanda uygulandığı, politik alanda uygulanmadığı ve ekonomik yenilenmenin yeterli olmayacağı eleştirileri yapılıyordu. Bu arada doimoi’nin coşkulu ve ateşli destekçileri olan kadrolar dahi sosyalizm, Marksizm-Leninizm ve Ho Chi Minh Düşüncesi’nden sapılabileceği korkusu içindeydiler.
Bu kafa karışıklığı koşullarında, Doimoi’nin kesin hedeflerini tanımlamak özellikle büyük önem kazanmıştı. Parti, bu konuda yanlış görüşlere karşı mücadele ediyor ve Vietnam’ın yenileneceğini ama temel kimliğini, sosyalizm davasını ve temel yönelimini değiştirmeyeceğini ilan ediyordu. Parti, Doimoi’nin “dağılmaya” değil “bütünleşmeye” yönelen kalıcı bir amaç olduğunu öne sürüyordu. Sonunda partinin resmi belgelerinde doimoi sürecinin devrimin zorunlu bir aşaması ve bir ölüm-kalım sorunu olduğu görüşü belirtildi.
Doimoi, sosyalizm ve ulusal bağımsızlık hedeflerine bağlı kalmalı, sosyalizmin en uygun ve ulusal inşa bakımından en etkili yol olduğunu ortaya koymalıydı. Doimoi, Parti’nin bütün eylemleri ve etkinliklerinin kılavuzu ve ideolojik temeli olarak Marksizm-Leninizm ve Ho Chi Minh Düşüncesi’nin geliştirilmesi ve yaratıcı biçimde uygulanmasının kavranmasını hedefleyecek, doimoi’nin planlanması, geliştirilmesi için mevcut durumun analiz edilmesi için en önemli yöntemsel temelleri sağlayacaktı. Doimoi, geçmişte sağlanan başarıları ve yöntemleri inkâr etmeyi değil, eski yöntemlerin yararlı yanlarını geliştirmeyi ve mükemmelleştirmeyi hedefliyor. Aynı zamanda yanlış ve yararsız ve başarısızlığı kanıtlanmış düşünceleri ortadan kaldırmayı ve ulusal gelişmenin yeni aşamasının ihtiyaçlarını karşılayacak yeni yaklaşımlar ve düşünme biçimlerini geliştiriyordu.
Dolayısıyla doimoi, teorik ve pratik hedeflerin yanı sıra, yakın ve uzak erimli hedeflere de sahiptir.
Doimoi’nin pratik hedefleri, dünyanın başka ülkeleriyle eşit düzeyde modernleşmeyi ve sanayileşmenin sağlanması yönünde ülkenin azgelişmişlikten hızla çıkması, yabancı ülkelerle ilişkiler, güvenlik, ulusal savunma, toplum, kültür, politika, ekonomi alanlarında her bakımdan kapsamlı yenilenmeler sağlayarak toplumsal-ekonomik krizlerin hızla üstesinden gelmektir.
Doimoi’nin teorik hedefleri, genel amaçları ülkenin bağımsızlık ve egemenliğini güçlendirmek, güçlü bir ülke, zengin bir halk ve adaletli, demokratik ve uygar bir toplum yaratmak için başarılı biçimde sosyalizmi inşa etmek ve sosyalizm kavramını ve onun Vietnam’daki başarısının yolunu daha da açık hale getirmektir.
Doimoi’nin toplumsal dayanakları
Az sayıda üst düzey liderler tarafından hayata geçirilen bir askeri darbeden farklı olarak bir devrim, özellikle de sosyalist devrim, halkın davasıdır. Doimoi, halk tarafından üstlenilen devrimci bir amaçtır. Ne var ki, bazı yanlış anlamalar ve tahrifatlardan sakınmak pek olanaklı değil. Bazıları doimoi’nin, yalnızca Komünist Parti’nin işi olarak, komünistler tarafından partilerini ve rejimi çökmekten kurtarmak için yürütüldüğünü savunuyorlar. Bazıları ise onun başka ülkelerdeki reformlar ve perestroikanın basit bir “kopyası” olduğunu ileri sürüyorlar.
Komünist Parti’nin doimoi’nin başlatılması ve yürütülmesindeki öncülüğü yadsınamasa da 3.1 milyon Parti üyesinin 85 milyonluk Vietnam halkının işin içine aktif olarak katılımı olmaksızın doimoi’nin başarılı biçimde uygulanması olanaksız olurdu.
Doimoi, daha önce söz edildiği gibi, Vietnam’ın gerçeklerinden kaynaklanmıştır. Doimoi’nin önderliğini yapan Vietnam Komünist Partisi, başka ülkelerin deneyimlerinden dersler çıkarmış ve başka ülkelerde elde edilen toplumsal ve ekonomik yönetimle ilgili birçok değerli kazanımı benimsemiştir. Bu, hiçbir zaman farklı bir sistemin özellikle kapitalist sistemin tam bir kopyası değildir, çünkü Partimiz dogmatizmin ve taklitçiliğin yaratıcılığın önünde bir engel olduğunu bilmektedir.
Parti, doimoi’nin Vietnam halkının çıkarlarına hizmet etmesi gerektiği konusunda her zaman ısrar etmiştir. Dolayısıyla, bu dava, bütün Vietnam halkının davasıydı. Gerçekliklerden doğan halkın düşünceleri, özlemleri ve yenilikler, Parti’nin doimoi çizgisinin biçimlenmesine katkıda bulundu. Bu durum, Vietnam halkının neden doimoi sürecine yaygın ve etkin biçimde katıldığını açıklamaktadır.
Yabancılar, Vietnam’daki Doimoi’ye iki açıdanbakmaktadırlar: Politikada yenilenme ve pratik uygulamada yenilenme. Nesnel olarak bakıldığında, Vietnam’ın pratikteki eylemlerinin, yenilenmeyle ilgili söylemlerine ve teorilerine uygun olduğu açıktır. Aynı zamanda yenilenme politikaları da daha gerçekçi olmak amacıyla gözden geçirilmekte ve düzeltilmektedir. Bu durum, son birkaç on yılda sağlanan önemli başarılarla kanıtlanmaktadır. Vietnam’a gelen ziyaretçiler, özellikle sol ve komünist partiler Vietnam’da olumlu toplumsal -politik ekonomik değişikliklerin gerçekleştiğini, politik istikrarın bulunduğunu, halkın politik sisteme ve Parti liderliğine güvendiği bir ülke olduğu gerçeğini kabul etmektedirler. Vietnam’ı ziyaret eden birçok yabancı devlet adamı, Vietnam’daki olumlu değişikliği anlamak için sokaktaki vatandaşın iyimser yüz ifadesine bakmanın yeterli olacağını belirtiyor. Benzer koşullardaki çok sayıda ülkede yürütülen bazı kamuoyu araştırmaları mevcut durum ve gelecekle ilgili öngörüleri konusunda en olumlu yanıtları Vietnam halkının vermiş olduğunu ortaya koyuyor.
Açıktır ki, doimoi’nin uygulanmasında zorluklar ve yetersizlikler de vardır. Birçok görev henüz yerine getirilememiş ya da kamunun ilgilenmesi gereken yeni görevler ortaya çıkmıştır. Ancak, “Doimoi’yi kim yürütüyor?” sorusunun tek yanıtı, doimoi’nin devrimci bir kitle hareketi olduğu, halkın onun hem yaratıcısı hem de uygulayıcısı olduğudur.
Doimoi’nin Geleceği
Doimoi’nin 20 yıl önce başlatılmasından bu yana Parti, onun tamamlanmasıyla ilgili kesin bir tarih ilan etmemiştir. Önceki dönemde yerine getirilen görevlerin gözden geçirileceği ve gelecek görevlerle izlenecek çizginin belirlendiği 6. Kongre’den 10. Kongre’ye kadar bütün Parti kongrelerinde Doimoi sürecinin sürdürülmesi ve hızlandırılmasının gerekliliği ortaya konulmuştur.
Bunun önemli bir nedeni vardır. Doimoi, tek bir eylem değil, birçok devrimci eylemler dizisinden oluşan, kısa ve uzun vadeli temel görevlerin yerine getirilmesi için yaşamın her düzeyinde yürütülen sürekli ilerletilmesi gereken devrimci bir süreçtir.
Doimoi’nin başlangıcında birçok insan, ülkenin içinde bulunduğu zor durumdan ne zaman kurtulacağını, doimoi başlatıldığı halde ülkenin neden krizlerden çıkamadığını, doimoi’nin ne zaman biteceğini, vb. soruyordu.
Bu sorulara yanıt olarak 6. Parti Merkez Komitesi’nin 4. Oturumu’nda (Aralık 1987) merhum Parti Genel Sekreteri Nguyen Van Linh (3) şöyle demiştir: “Yeni benimsenen kararların tam olarak uygulanması için geçen zaman çok kısa, oysa önümüzdeki zorluklar ve sorunlar çok uzun yılların birikiminin sonucudur.” (4) Ocak 1988’de Asya-Pasifik bölgesinden gelen gazetecilerin Ho Chi Minh şehrinde yaptıkları bir toplantıda Nguyen Van Linh ise şu ifadeyi kullanmıştı: “Toplumumuz çok ağır bir hastaya benziyor ve onu bir gecede iyileştirecek mucizevî bir ilaç da yoktur.” (5)
Gerçekten de ekonomik durgunluk, ciddi enflasyon, halkın düşük yaşam düzeyi ve ekonomik kötü durum ancak yavaş yavaş düzeliyordu.
Doimoi’nin on yılını gözden geçiren 8. Parti Kongresi (Haziran 1996), Vietnam’ın artık kesin olarak toplumsal-ekonomik krizden çıktığı değerlendirmesini yapmıştı. Değerlendirmeye göre sanayileşmenin temellerinin atıldığı geçiş döneminin ilk aşaması için belirlenen görevler tamamlanmış. Bu durum, ülkede sanayileşmeyi ve modernleşmeyi hızlandırmıştı.
Dolayısıyla, bir bütün olarak doimoi süreci için nihai bir tarih olmasa da, Parti, her bir ara gelişme aşaması için özel görevler ve özel hedefler ortaya koymuştur. Doimoi, geniş görüşlü, devamlılık arzeden, eşzamanlı, hızlı, gerçekçi ve uygun adımların atılmasını gerektiriyor. Kararsızlık, fırsatların kaçmasına neden olurken, acelecilik yanlışlıklara ve aksamalara neden olacaktır.
Bu kapsamlı görüşten yola çıkarak doimoi’nin devrimci bir süreç olduğundan eminiz. Son 20 yıllık süreçte Vietnam’da uygulanıyor ve bu devam edecek, çünkü sosyalizm ve ulusal bağımsızlık davası uzun bir süreçtir.
Doimoi’nin Ortaya Çıkışı ve Başlangıcı
Bu, basit bir soru gibi gözükse de buna yanıt vermek pek kolay değildir, çünkü birçok konunun göz önünde tutulması gerekiyor. Doimoi’nin zamanlamasıyla ilgili olarak bazıları onun 1986’da 6. Parti Kongresi’nde başladığını söylüyor. Bazıları çok daha erken bir tarihte, 1979’daki 4. Parti Merkez Komitesi’nin 6. Oturumu’nda başladığını öne sürüyorlar. Bazıları ise bunu, devrimci savaş döneminde General Vinh Phuc tarafından başlatılan tarımda çiftçi hane halkı bazında sözleşmeye dayalı üretim mekanizmasının ortaya çıkmasıyla birleştiriyorlar.
Teori ile pratik arasındaki ilişki bakımından doimoi, teorik kavramlaştırmadan önce pratikte denenerek uygulamada başlatılmıştır. Bir başka deyişle, Doimoi, teorik olarak değil, önce gerçeklikte veya pratikte ortaya çıkmıştır.
Araştırmacılar, arasında idari hiyerarşi bakımından yapılan değerlendirmede, üstten mi(?) yoksa alttan mı(?) başladı sorusuna cevap arayan bazıları Doimoi’nin üst düzeylere ulaşmadan önce ilk olarak tabanda başladığına inanıyorlar. Bu düşünceye göre doimoi’nin aşağıdaki uygulamadaki etkileri ikna edici olunca üst düzey liderlik buna göre kendi yenilenme planlarını hazırlamıştır.
Doimoi’nin alanlarıyla ilgili olarak yapılan tartışmalarda bazıları onun politika ve diğer alanlara yayılmadan önce ekonomide başladığını savunuyorlar. Başkaları ise bir düşünme biçimi olarak, özellikle ekonomik alandaki politikalardan başladığını düşünüyorlar.
Doimoi’nun bütünsel resmi nasıl görünürse görsün, şimdi geriye giderek Vietnam’ın devrimci sosyalist geçmişine bakalım.
ABD emperyalizmi ve işbirlikçilerine karşı 1975’de elde edilen zafer ve ülkenin yeniden birleşmesinin ardından (Güney ve Kuzey Vietnam) geçen yıllarda kısa sürede sosyalizm hedefine ulaşmak istediğimizden dolayı öznelciliğe ve aceleciliğe eğilimli bir düşünme biçimini benimsemiştik, bir anlamda başımız dönmüştü. Ekonominin yönetimindeki hatalar (özellikle merkeziyetçi planlı ekonomi ve ekonomide merkezden verilen kumanda ve desteklerle işleyen sistemdeki ciddi eksiklikler, vb.) dâhil birçok öznel ve nesnel nedenler yüzünden ülke yavaş yavaş çok ciddi bir toplumsal-ekonomik krizin içine girmişti. Bu arka planda ilk ve en acil zorunluluk, ülkenin ekonomik ve sosyal krizden çıkartılmasıydı. Krize son vermek için, yeni çalışma biçimlerinin ya da var olan sorunlar için ortaya atılan önerilerin yaşama geçirilmesinden önce düşünme tarzında köklü bir değişiklik gerekiyordu.
4. Parti Merkez Komitesi’nin 6. Oturumu (Ağustos 1979), deneme sürecindeki ilk köklü atılım olarak “üretim artışı” için olası bütün yolların uygulanmasına karar verdi. Oturum, beş yıl için halkın yiyecek ve giyecek gereksinimini ve talebini istikrara kavuşturmak gerektiğini savunarak, çiftçilerin ihtiyaç fazlası pirinçlerini devlete satmalarına veya ürünlerini istedikleri biçimde özgürce ticari dolaşıma sokmalarınaizin verdi. Halkın kıraç topraklardan ve küçük göllerden yararlanması teşvik edildi. Ayrıca eldeki bütün olanaklarla hayvan yetiştiriciliği planlanıp geliştirildi, gıda maddelerinin vergileri ayarlandı, üretimi teşvik edecek alım fiyatları belirlendi. Tarımsal kooperatiflerin üyeleri arasında uygulanan iç bölüşüm sistemi gözden geçirildi ve uygunsuz aşırı eşitlikçi bölüşüm yöntemleri ortadan kaldırıldı. 6.MK Oturumunun, bu kararları tüm ülkeden halk içinden hızlı ve olumlu bir yanıt aldı. Kısa bir süre sonra yeni üretim yöntemleri ve tüm ülke çapında birçok yeni ileri model ortaya çıktı.Örneğin Long An eyaleti, 1980’lerin ortasında (Devlet fiyatları üzerinden değil) piyasa fiyatları üzerinden ticaret yapma modelini ve destekleme sisteminin yerini alacak şekilde, piyasa koşullarına göre fiyatlama uygulaması için pilot bölge olarak belirlendi. Bu arada Hai Phong, Vinh Phuc ve Nghe Tinh eyaletleri çiftçi aileleri ile sözleşme temelli tarımsal üretim sistemi için pilot bölgeler olarak seçildi. Bu türden çabaların sonucu olarak Parti Merkez Komitesi Sekreterliği, tarımsal kooperatiflerdeki gruplar ve aileler arasında yaygınlaşan sözleşmeli tarımsal üretim uygulamasının geliştirilmesi için 100 CT/TW adlı direktifi yayınladı (13 Ocak 1981).
Sanayi alanında Devlet Konseyi tarafından bazı faaliyetlerinde tarımsal üretim birliklerine ve mali konularda işletmelere özerklik sağlayan 25/CP ve 26/CP sayılı kararlar yayınlandı.
4. Parti Merkez Komitesi’nin 6. Oturum kararı, Parti Sekreterliği’nin 100 CT/TW direktifi ve Devlet Konseyi’nin 25/CP ve 26/CP Kararları, doimoi ile ilgili başlangıç niteliğindeki düşüncelerdi. Bunlar henüz basit adımlar, düşünceler ve tedbirler olsa da daha sonraki doimoi sürecinin başlangıç temelleri olarak büyük anlam taşıyorlardı.
5. Parti Kongresi (Mart 1982), sosyalist inşanın olumlu ve olumsuz yanlarını nesnel bir biçimde değerlendirerek ileriye doğru bir adım daha attı. Ekonomik durgunluğun öznel nedenleri olarak idari ve yönetim alanında yaptığımız ve devam eden hatalara dikkat çekti. Kongre, aceleci düşünme biçiminin üstesinden gelinmesine yardımcı olmak amacıyla geçiş dönemi için “acil evre” biçiminde bir kavram ortaya attı. Bu dönemde sosyalist sanayileşmenin hedefinin “tarımı temel almak, uygun bir yapı içinde tüketim malları sanayini ve tarımı birleştirmek” olacağını öne sürdü. Kongre, aynı zamanda Vietnam’da belirli bir tarihsel dönem boyunca üretim araçlarında farklı mülkiyet yapılarını yansıtan, beş ekonomik sektörün bir arada var olabileceğini onayladı.
Ne var ki, daha sonra 5. Parti Merkez Komitesi’nin 5. Oturumu (Aralık 1983), sosyalist reformların yavaşlatılmasının toplumsal-ekonomik zorluklara neden olduğunu belirtti. Dolayısıyla ülkedeki durumu sağlamlaştırmak için Devlet’in meta ve para hareketlerini kontrol altına alması koşullarında sosyalist reformların hızlandırılması vurgulanmıştı. Buna göre gıda maddeleri, önemli tarımsal ürünler ve deniz ürünleri alanlarında serbest piyasanın sınırlandırılması ve ekonomideki fiyat hareketlerinin bütünsel olarak kontrol altında tutulması önem taşıyordu.
5. Parti Merkez Komitesi’nin 8. Oturumu (Haziran 1985), tek fiyat sistemini temel alan merkezi planlama ve bürokratik ekonomik sistemi ortadan kaldırmak için çok önemli bir hamle yaptı. Malları maliyetinden çok daha düşük fiyatlar üzerinden pazarlayan eski aşırı merkeziyetçi ticari mekanizma ortadan kaldırıldı, üretimin ve ekonomik işlemlerde yürütülen sosyalist muhasebe sisteminin yapısı değiştirildi.
1985 yılının Eylül ayında, fiyatlar, ücretler ve paranın, istihkak kuponu sisteminin değiştirilmesi ve para biriminin değişmesi esasına göre genel bir düzenleme getirildi. Bu noktada yapılan aceleci hatadan dolayı, bu ayarlama sürecindepazarda karmaşık fiyat dalgalanmalarının yükselmesine ve enflasyonun hızla artması söz konusu olmuştu.
1986 başlarında tekrar ikili fiyat sistemine dönülmüştü, bu şüphesiz ekonomik reformda geriye doğru atılmış bir adımdı.
5. Parti Merkez Komitesi Siyasi Bürosu’nun bir konferansında (Ağustos 1986), üçüncü bir hamle daha yaparak “üç önemli alanda bazı ekonomik görüşler üzerine sonuçlar” adlı bir değerlendirme belgesi ortaya kondu. Bu belgeye göre:
1) ekonomide ve yatırımlarda tarım ön planda ve temel olmalıdır; ihracata dönük hafif sanayi esas olmalı, ağır sanayi ise seçici bir biçimde geliştirilmelidir.2) Sosyalist reformların ilerletilmesi sürecinde çok sektörlü/mülkiyetli ekonomik yapı Vietnam’da sosyalizme geçiş sürecinin bir özelliği olacaktır. 3) Ekonominin yönetiminde planlama temelalınacak, bununla birlikte meta-para ilişkileri uygun biçimlerde kullanılacak, merkezi planlamaya dayalı merkezden-desteklemeye dayalı sistem kesin olarak ortadan kaldırılacaktır.
Fiyatların belirlenmesinde değer yasası temel alınmalı- ikili fiyatlama sistemi kaldırılmalı- ve tek fiyat sistemine doğru ilerlenecektir. (ÇN. İkili fiyatlama sistemi, Çin ve Vietnam’da birbirinden bağımsız olan ortaya çıkan bir olgudur, bir dönem için bu ülkelerde ürünler için eski planlama sistemine göre belirlenen fiyatlar ile yeni sisteme göre fiyatlama olgusu yan yana ortaya çıkmıştır. Daha sonra bu ikili uygulama terk edilmiştir.)
Kanımca, Siyasi Büro’nun bu kararı, 6. Parti Kongresi’ne sunulan Politik Rapor Taslağı’nın temellerinin hazırlanması bakımından büyük önem taşıyordu.
Önemli bir dönüm noktası
6. Parti Kongresi (Aralık 1986) Vietnam’daki sosyalist inşa davasında çok önemli bir dönemece işaret ediyordu. Bu kongre, düşünme tarzındaki bir yenilenmeden örgütlenme, personel ve önderlik biçimindeki yenilenmeye, oradan ekonomik yenilenmeye, politik reformlara ve diğer toplumsal alanlardaki yenilenmeye kadar çok kapsamlı bir yenilenme dalgası başlatıyordu. Mevcut durumu değerlendirirken Kongre, ekonomik yapımızda, bölüşüm sistemimizde, sosyalist reformlarda ve hatta ekonomik yönetim mekanizmamızda yalnızca ortaya çıkan başarıları değil, yapılan yanlışları ve hataları da ortaya koyabilmek için “gerçeğe bak, gerçeği doğru değerlendir ve gerçekleri dillendir” sloganını ortaya atmıştı. Kongre, “bu hataların en önemli ilkeler ve politikalarda, stratejik yön ve uygulamada ortaya çıkan ciddi hatalar” olduğu sonucuna varıyordu. Bu eksiklikler ve hatalar, “Parti’nin ideolojik, örgütsel ve kadro alanlarındaki çalışmalarından görülebiliyordu” (6) Bu hatalar “diğer bütün nedenlerin üzerindeki ciddi sorunlar” olarak ele alınmalı ve araştırılarak düzeltilmeliydi.
6. Parti Kongresi, aynı zamanda sosyalizme geçişin birinci aşamasının nitel özelliklerini tanımlayarak bu süreçte toplumsal-ekonomik istikrarın önemine dikkat çekiyordu. Ayrıca daha sonraki aşamalarda sosyalist sanayileşmenin hızlandırılabilmesi ve sosyalist gelişmenin devam ettirilebilmesi bakımından birinci aşamanın geriye kalan ilerdeki yılları için koyulan hedeflere ulaşmanın ve bütün görevleri eksiksiz yerine getirmenin zorunlu bir önkoşul olduğunu belirtiyordu.
6. Parti Kongresi’nin ardından Parti Merkez Komitesi 6. Parti Kongresi kararlarının hayata geçirilmesi için Parti’nin Doimoi çizgisini somutlaştırmaya, geliştirmeye ve eklemeler yapmaya devam etti.
1988 yılının sonuna doğru ortaya çıkan en dikkat çekici durum, eski Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa sosyalist ülkelerinde uygulanan Perestroikanın kaotik olumsuz bir hal almasıydı. Bu ülkelerdeki politik çoğulculuk uygulaması ve çok partili çizgi, bütün devrimci geçmişin inkâr edilmesine yol açmış, getirilen eleştirilerin okları Komünist Partisine ve Marksizm-Leninizm’e yönelmiş, kuşkuculuk, kötümserlik ve sosyalizm konusunda kararsızlık derinleşmişti.
Sosyalizmde Israr ve Altı İlkemiz
Bu arka plan karşısında 6. Parti Merkez Komitesi’nin 6. Oturumunda (Mart 1989), Doimoi çizgisini gözden geçirmeyi ve geliştirmeyi sürdürürken, Doimoi sürecini yönlendirmede kapitalist yola sapma yerine sosyalist yönelim ve yenilenmede ısrar etmenin zorunluluğuna vurgu yapan altı yönlendirici kriter (ilke) ortaya konuldu.
Ardından yapılan 7. Parti Kongresi (1991), ‘Sosyalizme Geçiş Döneminde Ulusal İnşa İçin Politik Platform’u kabul ederek Doimoi sürecinde büyük bir sıçrama yaptı. Platform, Marksizm-Leninizm ve Ho Chi Minh Düşüncesi’nin partinin eylemlerinin kılavuzu ve ideolojik temeli olduğunu onaylayan bir biçimde toplum inşasının temel yönünü ve Vietnam’daki sosyalist toplumun gelişmesinin genel yönelimini ortaya koydu. Ayrıca devlet işletmelerinin ve kolektif ekonomi sektörlerinin ulusal ekonominin köşe taşlarını oluşturduğunu ve hükümetin yönlendiriciliği altında, sosyalist yönelimli bir piyasa ekonomisinin, yani çok sektörlü bir meta ekonomisinin geliştirilmesi gerektiğini ileri sürdü. Kongre, önemli bir stratejik yönelim olarak Vietnam ulusal kimliğini içinde barındıran ileri bir kültürün geliştirilmesinde kararlı olunacağını da belirtmişti. Parti’nin ideolojik temeli olarak (Marksizm-Leninizm ile birlikte) Ho Chi Minh Düşüncesi olduğu, bunun Vietnam’daki devrimci sürecin bütünsel gelişmesi bakımından teorik ve pratik olarak büyük önem taşıdığı tekrar vurgulanıyordu.
8. Parti Kongresi (Haziran 1996) Vietnam’ın toplumsal-ekonomik krizden çıktığını ilan ederek geçiş döneminin birinci ve ikinci adımları kavramını açıklığa kavuşturdu. Kongre, 2020 yılına kadar ülkenin sanayileşmiş bir ülke haline dönüşmesi için ulusal sanayileşme ve modernleşme çalışmalarının hızlandırılması hedefini ortaya koyarak ekonomik reform çalışmasının partinin merkezi görevi olduğunu ve bununla birlikte parti inşasının ve partinin örgütlenmesini güçlendirmenin kilit önemde bir görev olduğunu belirtti. Ayrıca çok sektörlü/mülkiyetli bir meta ekonomisinin gelişmesi için içine girilen sosyalist ekonomik yönelimi daha da ayrıntılandırdı. Kongre, eğitim, öğretim, bilim ve teknolojilerin geliştirilmesinin en önemli ulusal politika olduğu Vietnam’ın, halk için halk tarafından, sosyalist hukukun egemenliği altında yönetilen modern demokratik bir halk devletine dönüştürülmesi çabalarını yeniden onayladı.
21.Yüzyıla Giriş
9. Parti Kongresi (Nisan 2001), 21. yüzyılın başlangıcına denk geldi. Kongre, 20. yüzyılın ve Vietnam’ın elde ettiği görkemli başarıların genel bir değerlendirmesini yaparak halkın 21. yüzyıl için gelişme beklentilerini ortaya koydu. Vietnam’ın mevcut durumdaki ortak hedeflerini “sosyalizme sıkıca bağlı kalan, ulusal bağımsızlığın yanı sıra eşitlikçi, demokratik ve uygar bir topluma sahip olacak zengin ve güçlü bir ülke yaratmak” olarak tanımladı. Thang Long (Hanoi)’nin (Hanoi kentinin kuruluşunun, Ç.N) 1000. yıldönümüne kadar, 2001-2010 dönemini kapsayan ve Vietnam’ı azgelişmişlik aşamasından çıkartacak bir toplumsal-ekonomik gelişme stratejik planı hazırlandı.
Bu Kongre, Vietnam’ın sosyalizm yolunda ilerlemesi bakımından üç önemli atılım başlattı: (1) “Ho Chi Minh Düşüncesi’nin Vietnam devriminin temel sorunları konusunda derin ve kapsamlı bir anlayış getirdiğini” (7) göz önünde tutarak Ho Chi Minh Düşüncesi’nin rolünün daha kapsamlıbir değerlendirilmesini yaptı. “Parti ve ülkenin manevi zenginliği olarak Ho Chi Minh Düşüncesi’nin Vietnam halkının nihai zaferini sağlamaya yönelik mücadelesini aydınlattığını” (8) belirtti;
(2) Sosyalizme geçiş döneminde Vietnam’ın genel ekonomik modeli olarak sosyalist yönelimli pazar ekonomisi kavramı ortaya konuldu (9);
(3) Sosyalizm inşasının temel öğesi olarak ulusal gücün ön plana çıkartılması gerekmektedir, düşüncesinin ortaya atılması. ”O halde ulusal gelişmenin sağlanması için en önemli güç, Parti önderliğinde işçi-köylü-aydınların ittifakı temelinde bütün nüfusun en büyük birliğinin sağlanması, bireylerin, kolektiflerin ve tüm toplumun çıkarlarının göz önünde bulundurulmasının yanı sıra değişik ekonomik sektörlerin ve tüm toplumun potansiyel ve kaynaklarının uygun biçimde birleştirilmesi olacaktır”, biçiminde dillendirildi. (10)
Komünist Partisi Kongrelerinin Vietnam’daki Doimoi sürecinin önemli kilometre taşlarını temsil ettiğini göz önünde tutarak bu kongreler arasında yer alan çeşitli önemli Parti Merkez Komitesi toplantılarının da büyük bir önem taşıdığını belirtebiliriz. Özellikle 7. Parti Merkez Komitesi’nin dönem ortasındaki bir Konferansı önem kazanmış ve alınan kararların günlük yaşama uygulanmalarını sağlayacak olan 7. Parti Kongresi’nde benimsenen bütün kararların içeriği burada geliştirilmişti. Son beş yılda ise 9. Parti Merkez Komitesi’nin çeşitli oturumları, sosyalist yönelimli pazar ekonomisinin inşa edilmesi, ulusal kimlikle bütünleşmiş ileri bir kültürün geliştirilmesi, halk tarafından ve halk için sosyalist hukukun egemenliğine dayalı halk devletinin inşası, Parti’nin saflaştırılıp güçlendirilmesi ve sanayileşme ile modernleşmeye daha fazla pratik ve teorik katkılar sağlamıştır.
Vietnam’daki doimoi sürecinin gözden geçirilmesi, ”Doiomi ne zaman başladı?” sorusuna, başlangıçta değindiğimiz gibi bize dört perspektif üzerinden yanıt verme olanağını veriyor.
Doimoi’nin başlangıç noktasıyla ilgili olarak bu sürecin 6. Parti Kongresi’nde (1986) başladığı söylenebilir. Ancak 4. Parti Merkez Komitesi’nin dönem ortasında, özellikle 6. Toplantı’da alınan karar ve onu izleyen kararlarda embriyonik / olgunlaşmamış halde işaretler de vardı. 5. ve 6. Parti Kongreleri ise doimoi’nin başlangıç etmenleri ile eski model yönetim tarzının sürdürülmesi eğilimi arasında şiddetli ve karmaşık bir mücadeleye tanık olmuştu. Yine de, 6. Parti Kongresi’ne kadar Doimoi’nin Parti’nin resmi politik çizgisi haline gelmediğini, kapsamlı bir doimoi politik çizgisinin ortaya çıkmadığını, yani doimoi’nin müzik kompozisyonun fiili olarak oluşmamış olduğunu belirtmek gerekiyor.
Kanımca, doimoi tesadüfî bir biçimde ortaya çıkıp gelişmemiştir. Tam tersine, doimoi bir araştırma ve deneme sürecinin, önemli atılımlara neden olan teorik uygulamalar ve bazı gerçeklerin bir araya getirilmesi temelinde ortaya çıkan bir ideolojik mücadelenin sonucu oluşmuştur. Doimoi süreci, adım adım ilerleyerek, aşağıdan yukarı düzeylere doğru helezonik olarak gelişmiş, bireysel faaliyetlerden yaygın kitlesel eylemlere, tek yanlı yenilikçi düzenlemelerden çok yanlı bir yenilenmeye dönüşmüştür.
Eylem ve ideoloji(teori) arasındaki ilişki bakımından eylem ilk sıradaydı, çünkü donmuş olandan kurtulma ve bir çıkış yolu bulmak için pratik ihtiyaçların karşılanması gerekiyordu. Başlangıçta atılan ilk adımlar, örneğin khoan chui (çiftçi ailelerle zayıf sözleşmeler sistemi), xe rao (engelleri kırma), vb. halk içinde kendiliğinden ortaya çıkmış pratiklerdi. Yine de bu kendiliğinden adımların arkasında zorlayıcı düşünceler vardı, fakat Doimoi olarak kabul edilen bu düşünceler yeniden gözden geçirilip sistemleştirilmeksizin pratik gerçekliğe yol gösteremiyor ve uygulanamıyordu.
Doimoi’nin kim tarafından ya da hangi düzeyde başlatıldığına ilişkin bir iddiada bulunmak oldukça güç. Doimoi’yi değerlendirdiğimiz çoğu durumda onun halkın çıkarlarına hizmet etmesi, halkın inisiyatifini ve yaratıcı gücünü geliştirilmesi, gerçeklikle uyumlu olması, yeni etmenlere karşı duyarlı olması, halk için ve halk tarafından bir devrim olması gerektiğinden söz ediyoruz. Parti’nin doimoi politik çizgisini biçimlendiren şey, halkın düşünceleri, özlemleri ve inisiyatifidir. Halka güvenmek, halkın zengin pratik deneyimlerini gözden geçirerek bunlardan dersler çıkarmak ve adım adım mevcut durumu kavramak, başarının anahtarını oluşturmaktadır.
Vietnam’daki Parti, tabandaki kitlenin durumuna her zaman özellikle önem vermiştir, çünkü tabandaki halk yalnızca politikaların uygulayıcıları değil, aynı zamanda tabanın tutumu bir politikanın uygun olup olmadığının test edildiği yerdir. Bu yüzden tabandaki gerçeklerle başlamak, Parti çizgisi ve politikalarının gözden geçirilip düzeltilmesi için tabanda uygun koşullar yaratılması, tabandaki gerçeklerden yola çıkılması çok büyük önem taşır.
Doimoi’nin ekonomide mi yoksa politikada mı başladığı sorusu ilgili olarak 8. Parti Kongresi belgeleri şu ifadelere yer vermiştir:“Başlangıçtan itibaren, ekonomik reformlar ile politik yenilenme arasında adım adım sıkı bağlar kurulmuştur, kanımızca ekonomik reformlar esas alınmalı, bununla bağlantılı olarak politik çizgimiz ve politik sistemimiz de adım adım yenilenmelidir”; “Partimiz doimoi sürecine, ülke içindeki ve dışındaki ilişkilerini yürütmek için yeni politikalar ve yollar planlamak üzere önce ideolojik/politik düşünüş tarzını değiştirmekle işe başlamıştır. Bu alanda doimoi olmaksızın diğer alanlarda doimoi’yi gerçekleştirmek ve başarmak olanaksız olacaktı. Partimiz toplumsal-ekonomik krizin sonuçlarını ortadan kaldırmak, politik istikrar için gerekli maddi ve manevi koşulları yaratabilmek, halkın güvenini güçlendirmek ve diğer toplumsal alanlardaki doimoi’yi kolaylaştırmak için öncelikle ekonomik reformun yürütülmesine odaklanmakta haklı idi.” (11)
8. Parti Kongresi, ekonomik gelişmeyi ana görev ve Parti inşasını kilit önemde görev olarak belirleyerek bu formülasyon biçimi ile ekonomik reform ile politik yenilenme arasındaki doğrudan bağı tanımlamış oluyordu. O zamandan bu yana Vietnam’daki Parti, politik yenilenmeyi hiçbir zaman için göz ardı etmemiştir – bu alandaki yenilenmeler ile yalnızca Parti’nin yapısının ve işleyişinin gözden geçirilmesi hedeflenmemiştir. Aynı zamanda ülkenin bütünsel politik sisteminin verimliliği yükseltilmeye ve sistem daha da demokratikleştirilmeye çalışılmıştır.
Kanımca Doimoi’nin nereden başladığı sorusuna verilecek en uygun yanıt budur.
*Ha Dang – 7. ve 8. Dönem Parti Merkez Komitesi üyesi ve Vietnam Komünist Partisi’nin merkez organı olan Halkın Günlüğü’nün eski editörü. Ayrıca (bugün Merkez Komite Eğitim ve Propaganda Komitesi olarak adlandırılan) Merkez İdeoloji-Kültür Komitesi’nin eski başkanı. Bu makale yazarın Parti Genel Sekreteri yardımcısı olduğu sırada yazıldı.
NOTLAR
1 – Ho Chi Minh’in Seçme Eserleri, National Publishing House, Ha Noi, 2002, Cilt.4, sf. 291, 11, 503.
2 – Nguyen Van Linh (1915-1998), 1936’da Parti üyesi oldu. 1949’dan 1960’a kadar (Fransız idaresi altındaki) Saigon-Gia Dinh özel bölgesinin Parti Komitesi Sekreteri oldu. 1960’da bugünün Vietnam Komünist Partisi olan Vietnam İşçi Partisi Merkez Komite üyeliğine seçildi. Devrimi ve Güney’deki kurtuluş savaşını yöneten Güney Vietnam İçin Merkezi Büro Sekreteri görevine getirildi. Bugün Ho Chi Minh denilen o dönemki Saigon kenti kurtarıldıktan sonra Ho Chi Minh kenti Parti Komitesi Sekreterliği’ne seçildi. 1976’da Parti Merkez Komitesi Politbüro üyeliğine seçildi. Vietnam’daki doimoi politikasının önde gelen tasarımcılarındanbirisiydi. Vietnam Komünist Partisi’nin 6. Ulusal Temcilciler Kongresi’nde doimoi süreci başlatıldığında Parti Merkez Komitesi Genel Sekreterliği’ne seçildi. 1991’den 1998’e kadar Parti Merkez Komitesi danışmanlığını yaptı.
3,4, 5 – “Nguyen Van Linh, Kararlı ve Yaratıcı bir Önder adlı biyografik eser National Political Publishing House, Ha Noi, 2003, sf. 184-185.
6 – Vietnam Komünist Partisi: 6. Parti Kongresi Belgeleri, National Political Publishing House, Ha Noi, 1987, sf. 12, 213.
7, 8, 9, 10 – Vietnam Komünist Partisi: 9. Parti Kongresi Belgeleri, National Political Publishing House, Ha Noi, 2001, sf. 20, 21, 23.
11 – Vietnam Komünist Partisi: 8. Parti Kongresi Belgeleri, National Political Publishing House, Ha Noi, 1996, sf. 71.
